Ο όρος Ψυχόδραμα είναι περίπλοκος και πολυεπίπεδος και μια ματιά στη βιβλιογραφία δε δείχνει σύμφωνες γνώμες για τον ορισμό. Ο όρος χρησιμοποιείται για να προσδιορίσει, μεταξύ άλλων πραγμάτων, το κλινικό παίξιμο ρόλων (role-playing), την πρόβα συμπεριφοράς, την αναλυτική δράση, τις δημιουργικές δραματικές τέχνες, τη δραματοθεραπεία, το αυθόρμητο θέατρο, ακόμα και την αυθόρμητη στιγμή. Υπάρχουν κάποιες απλοϊκές αποδόσεις της έννοιας του ψυχοδράματος που είναι ανεπαρκείς (Kellerman, 1992:17).

Ένας σύντομος και ακριβής ορισμός του ψυχοδράματος είναι απαραίτητος για να διαχωρίζεται από τις άλλες προσεγγίσεις, για να μπορούν όσοι το πρωτογνωρίζουν να ξέρουν τι να περιμένουν και για υπάρχει σύμπνοια μεταξύ των θεραπευτών που έχουν διαφορετικές αντιλήψεις. Δυστυχώς, όμως, το ψυχόδραμα έχει εξελιχθεί στο σημείο που δε δέχονται όλοι αυτοί που λένε τους εαυτούς τους ψυχοδραματιστές του άλλους που ισχυρίζονται τον τίτλο. Έτσι, όχι μόνο υπάρχουν βασικές θεωρητικές συγκρούσεις, αλλά υπάρχουν ευρείες διαφοροποιήσεις στους θεραπευτικούς στόχους και μεθόδους (Kellerman, 1992:17).

Σύμφωνα με την Tian Dayton (1994:1):

«Ψυχόδραμα είναι μια θεραπευτική μέθοδος που ακολουθούν τα άτομα στην εσωτερική τους πραγματικότητα, αφήνοντάς να την περιγράφουν και να εργαστούν πάνω σε αυτή καθώς τη βλέπουν. Μέσα από τη δράση ο ψυχοδραματιστής φέρνει στις βαθειά θαμένες καταστάσεις στην επιφάνεια για να αποσυμπιεστεί η συναισθηματική πίεση, να δημιουργηθεί ένα σταθερό περιβάλλον μέσα από το μοίρασμα, την υποστήριξη και την αποδοχή, και μετά να επιτρέψουν στις δυνάμεις της φυσικής θεραπείας της ψυχής και του συναισθηματικού εαυτού να συνεχίσει να δουλεύει. Η θεραπεία είναι μια διαρκής διαδικασία».

«Ο στόχος της ψυχοδραματικής θεραπείας είναι η ολική παραγωγή ζωής.
Επιχειρεί να προσδώσει στο άτομο περισσότερη πραγματικότητα απ’ ό,τι του έδωσε μέχρι τότε ο αγώνας του για τη ζωή. Ο στόχος του είναι μια αφθονία πραγματικότητας (surplus reality). Αυτός ο πλούτος της βιωμένης και ζωντανής εμπειρίας βοηθά το άτομο να διευρύνει σταθερά τον έλεγχo και τη γνώση του εαυτού και του κόσμου δια του βιωμένου γεγονότος και της εμπειρίας και όχι δια της ανάλυσης τους» (Moreno, J. L.).

Ο ιδρυτής του Ψυχοδράματος είναι ο Jacob Levy Moreno (1892-1974) και θα δούμε στη συνέχεια πως δημιουργήθηκε το Ψυχόδραμα ως μέθοδος, τι στοιχεία και τεχνικές περιλαμβάνει και τι ψυχοθεραπευτικές εφαρμογές υπάρχουν. Είναι καίριο να αναφερθεί ότι το ψυχόδραμα ανήκει στη γενικότερη κατηγορία των ομαδικών ψυχοθεραπειών.

Η Αρχή

O Jacob Levy Moreno, εβραϊκής καταγωγής, έζησε τα παιδικά και εφηβικά του χρόνια στη Ρουμανία. Στη συνέχεια σπουδάζει Ιατρική στη Βιέννη, όπου ενδιαφέρεται παράλληλα για το αυθορμητισμό και τη δημιουργικότητα που χαρακτηρίζουν τις προσωπικές και κοινωνικές ανθρώπινες σχέσεις. Πιο συγκεκριμένα, ο Moreno παρατηρούσε το παιχνίδι το παιδιών με πόση ευκολία έμπαιναν και έβγαιναν από τους ρόλους και έλεγαν για παράδειγμα: «Τώρα εσύ θα είσαι το παιδί και εγώ θα είμαι ο μπαμπάς». Η εμπειρία αυτή τον ενθουσιάζει και τον πείθει για την παιδαγωγική και θεραπευτική αξία της θεατρικής έκφρασης – της δραματοποίησης. Την εμπειρία του αυτή τη μεταφέρει σε κεντρική οδό της Βιέννης το 1921, όπου και ιδρύει το Θέατρο του Αυθορμητισμού. Μια σκηνή στην οποία συμμετέχουν οι ίδιοι οι θεατές. Η σκηνή αυτή έγινε ιδιαιτέρως γνωστή, καθώς οι ερασιτέχνες ηθοποιοί που συμμετείχαν είχαν θεραπευτικά αποτελέσματα (Μπακιρτζής,2003: 59).

Σημαντική είναι η περίπτωση της Barbara η οποία μετά το παίξιμο επί σκηνής κάποιων χυδαίων ρόλων με πολύ βωμολοχία και επιθετικότητα, αρχίζει να βελτιώνεται αισθητά η προσωπική της ζωή. Οι εντάσεις και οι τσακωμοί με το συζυγό της σταματούν και επικρατεί ένα κλίμα γαλήνης στη ζωή της. Ο Μορένο για να το εξηγήσει αυτό το φαινόμενο αναφέρεται στην κάθαρση του αρχαίου ελληνικού θεάτρου για την οποία μιλά ο Αριστοτέλης, που, όμως, εδώ δε τη βιώνει το κοινό αλλά ο ίδιος ο ηθοποιός. Η ιδέα του ψυχοδράματος μόλις έχει γεννηθεί (Μπακιρτζής, 2003: 59).

Το 1934 ο Μορένο, έχει μεταναστεύσει ήδη από το 1925 στις Ηνωμένες Πολιτείες, δημοσιεύει το πρώτο και σημαντικό έργο του Who Shall Survive, ύστερα από αρκετά χρόνια μελετών και την εμπειρία του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Με τη δημοσίευση του βιβλίου αυτού ορίζονται οι βασικές θέσεις του Μορένο για το ψυχόδραμα και την κοινωνιομετρική μελέτη των ομάδων. Το 1937, πλέον, διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Columbia, αλλά το κυριότερο είναι η ίδρυση του ανεξάρτητου Ινστιτούτου ψυχοδραματικών ερευνών, το Beakon House, το οποίο αποτελεί τη βάση για όλη την ανάπτυξη όλων των επόμενων χρόνων (Μπακιρτζής, 2003: 60).

Πριν περάσουμε στην ανάλυση της μεθόδου θα ήταν σημαντικό να τονιστούν δύο θεμελιώδεις έννοιες που συνυπάρχουν στο μορενικό ψυχόδραμα, η δημιουργικότητα και ο αυθορμητισμός. Είναι δύο έννοιες που αναλύονται εκτενώς μέσα στα συγγράμματα του και συνδέονται αρκετά στενά (Moreno, 1955:103-136). Οι έννοιες αυτές έχουν μεγάλο εύρος ανάλυσης αλλά σίγουρα το βίωμα αυτών μέσα από τη δράση επιφέρει και την μεγαλύτερη επίγνωση.

Αξίζει να σημειώσουμε ότι ο Μορένο επιχειρεί με το Ψυχόδραμα να εξισορροπήσει τα άτομα και να βοηθήσει στην ανάπτυξη της κοινωνικότητάς τους, με την απελευθέρωση και την επαναμάθηση του αυθορμητισμού (Μπακιρτζής, 2003: 62).

Οι ψυχοθεραπευτικές ομάδες

Το ψυχόδραμα μπορεί να εφαρμοστεί σε ατομική ψυχοθεραπευτική θεραπεία αλλά αναπτύχθηκε αρχικά για ομαδικές διαδικασίες. Το διατομικό (bipersonal) ψυχόδραμα είναι μια θεραπευτική προσέγγιση που αφορμάται από το ψυχόδραμα με τη διαφορά ότι δουλεύει ο θεραπευτής με ένα θεραπευόμενο κάθε φορά, χωρίς όμως να εφαρμόζονται αρκετές από τις τεχνικές που εφαρμόζονται στην ομάδα, καθώς τα άτομα της ομάδας εξυπηρετούν την εξέλιξη ενός ψυχοδράματος. Βέβαια, έχουν αναπτυχθεί άλλες τεχνικές για την αποτελεσματική ατομική θεραπεία που, όμως, αποκλίνουν από τη μορενική μέθοδο (Cukier, 2007: 6, 26-32).

Εστιάζοντας λίγο παραπάνω στις ομάδες βλέπουμε ότι η κυριότερη διαφορά ανάμεσα σε μια ψυχοθεραπευτική ομάδα που ελπίζει να επιφέρει εκτεταμένη και διαρκή συμπεριφορική και χαρακτηρολογική αλλαγή, και σε ομάδες όπως οι Ανώνυμοι Αλκοολικοί, οι ψυχοεκπαιδευτικές ομάδες, οι γνωσιακές-συμπεριφορικές ομάδες και οι ομάδες υποστήριξης καρκινοπαθών, είναι ότι η ψυχοθεραπευτική ομάδα δίνει πολύ μεγάλη έμφαση στη σπουδαιότητα της εμπειρίας του εδώ- και-τώρα. Βάση δίνεται σαφώς στις ικανότητες του εκάστοτε θεραπευτή κατά πόσο έχει τις κατάλληλες αυτές αντιληπτικές ικανότητες ώστε να αναγνωρίζει και να κατανοεί το εδώ-και-τώρα και τη σχέση των μελών της ομάδας (Yalom, 2006:205).

Η εστίαση στο εδώ-και-τώρα, για να είναι αποτελεσματική, έχει ανάγκη από δύο αλληλένδετα επίπεδα. Το βιωματικό, όπου πρωτεύουν τα άμεσα γεγονότα εντός της συνάντησης. Η ομάδα αναγνωρίζει, εξετάζει και κατανοεί τη διαδικασία. Έναντι των γεγονότων εκτός της ομάδας και του μακρινού παρελθόντος του κάθε μέλους. Το αναστοχαστικό, εκεί που η ομάδα εξετάζει τον εαυτό της, τη συμπεριφορά, το εδώ-και-τώρα (Yalom, 2006:205-206). O θεραπευτής πρέπει να καθοδηγεί σταθερά την ομάδα από το μη σχετικό, από το εκεί-και-τότε στο εδώ-και-τώρα (Yalom, 2006:231).

Βασικά στοιχεία του Ψυχοδράματος

Το ψυχόδραμα περιλαμβάνει την αναπαράσταση επί σκηνής ενός προβλήματος – μιας θεματικής σαν-να ήταν ένα θεατρικό έργο. Έτσι, πολλοί ορισμοί έχουν παραληφθεί από το θέατρο: πρωταγωνιστής, συντονιστής (σκηνοθέτης), σκηνή, κοινό. Ο Μορένο ανέπτυξε κάποιος όρους ειδικά για το ψυχόδραμα όπως είναι το «βοηθητικό εγώ» (Blatner, 1996:1). Αυτοί οι όροι αναλύονται στη συνέχεια.

Η βασική διαφορά με τις άλλες ψυχοθεραπευτικές μεθόδους είναι ότι το άτομο που τον απασχολεί κάτι αντί μόνο να περιγράψει, προχωρά στη δράση και αναπαριστά σαν να συνέβαινε στο εδώ-και-τώρα. Έτσι, έχουμε πολύ υψηλά επίπεδα αυθορμητισμού, ξεφεύγοντας από τη λογική ανάλυση και εξήγηση των γεγονότων.

Βασικά μέρη

Ο Πρωταγωνιστής (ο Θεραπευόμενος) είναι το άτομο το οποίο αποτελεί το αντικείμενο της ψυχοδραματικής εκδραμάτισης και αναπαριστά ένα θέμα που τον απασχολεί επί σκηνής αφού επιλεγεί είτε από την ομάδα είτε από το θεραπευτή ή και από τα δύο μέρη (Blatner, 1996:2).

Ο Συντονιστής – Σκηνοθέτης (ο Θεραπευτής) είναι το άτομο που συντονίζει το ψυχόδραμα με τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσει τον πρωταγωνιστή να διερευνήσει το θέμα που τον απασχολεί. Πιο συγκεκριμένα, χρησιμοποιεί συγκεκριμένες τεχνικές προκειμένου να εισάγει τον πρωταγωνιστή όσο το δυνατόν πιο ομαλά και αυθόρμητα στο θέμα αλλά και να βοηθήσει να εξελιχθεί η σκηνή στα σημεία που ο πρωταγωνιστής «κολλάει» ή δυσκολεύεται (Blatner, 1996:2).

Επιπλέον

Η Σκηνή είναι ο χώρος που λαμβάνει μέρος η δράση. Η σκηνή μπορεί να είναι η επίσημη πλατφόρμα του ψυχοδράματος που αποτελείται από τρία επίπεδα. Μπορεί να είναι και ένα απλός χώρος παραδίπλα από το χώρο όπου σε κάθεται η ομάδα σε κύκλο (Blatner, 1996:3-5).

Το «Βοηθητικό Εγώ» είναι ο θεραπευτικός πράκτορας στις υπηρεσίες του πρωταγωνιστή. Τα μέλη μιας ψυχοδραματικής ομάδας παρακολουθούν τη δράση του πρωταγωνιστή και όπου χρειάζονται συμμετέχουν με τρόπο που ορίζεται από τις ανάγκες της έκβασης του ψυχοδράματος. Κατ’ ουσία αναλαμβάνει να παίξει κάποιο ρόλο που χρειάζεται. Πολλές φορές είναι οι «σημαντικοί άλλοι» άνθρωποι του πρωταγωνιστή, άλλες φορές επιλέγονται και ζώα ή και σημαντικά αντικείμενα (Blatner, 1996:3).

Παράδειγμα

Στη δεδομένη στιγμή ένα παράδειγμα είναι απαραίτητο για την καλύτερη κατανόηση. Αν, για παράδειγμα, ο πρωταγωνιστής έχει κάποιο πρόβλημα με τον πατέρα του, αντί να το συζητήσει στην ομάδα και να μπει στις λεπτομέρειες με την ομιλία ανεβαίνει επί σκηνής και στήνει το χώρο στον οποίο συνέβη αυτό που συνέβη με τον πατέρα του. Και για να είναι ακόμα πιο ρεαλιστικό, διαλέγει ένα άτομο από την ομάδα για να κάνει τον πατέρα του. Μέσα από τις τεχνικές του ψυχοδράματος το άτομο μαθαίνει πως πρέπει να παίξει αυτό το ρόλο – δεν παίζει κάτι δικό του αυθαίρετο – και με αυτό τον τρόπο ο πρωταγωνιστής είναι σα να ξαναζεί το γεγονός που έχει συμβεί αλλά μέσα σε ένα προστατευμένο και ασφαλές περιβάλλον.

Μέρη μια ψυχοδραματικής συνάντησης

Ο Μορένο περιέγραψε τρεις βασικές φάσεις του ψυχοδράματος: το ζέσταμα, την εκδραμάτιση και το μοίρασμα.

Ζέσταμα

Το Ζέσταμα είναι η φάση προετοιμασίας των μελών της ομάδας αλλά και του υποψήφιου πρωταγωνιστή για την πραγματική δράση. Το ζέσταμα του πρωταγωνιστή μπορεί να έχει ξεκινήσει οπουδήποτε: στην προηγούμενη συνάντηση της ομάδας, στο δρόμο για τη θεραπεία, στο διάδρομο κατά την επαφή με τα μέλη της ομάδας ή στη ιδιωτικότητα της δικιάς του φαντασίας. Ο Συντονιστής με την έναρξη της συνάντησης πραγματοποιεί κάποια ασκήσεις ζεστάματος που έχουν στόχο να χαλαρώσουν τα μέλη της ομάδας και να συγκεντρωθούν στον εαυτό τους, στην κατάσταση του εδώ-και-τώρα που βιώνουν (Dayton, 2005:21-26).

Υπάρχουν πολλών ειδών ζεστάματα αναλόγως ποιος είναι ο στόχος του συντονιστή γνωρίζοντας βέβαια και τις ανάγκες του κάθε μέλους προσωπικά.

Δράση

Μόλις αναδειχθούν κάποια θέματα και ένα μέλος είναι έτοιμο να το δουλέψει, ανεβαίνει επί σκηνής και εκεί αναπαριστάται το γεγονός που τον απασχολεί. Αυτή είναι η φάση της εκδραμάτισης ή του κύριου δράματος. Ο Συντονιστής οδηγεί το θεραπευόμενο να αναπαραστήσει το πρόβλημα που τον απασχολεί και μέσα από τις τεχνικές τον βοηθάει να κατανοήσει γιατί συμβαίνει αυτό. Πολλές φορές χρειάζεται να στηθούν επόμενες σκηνές και ίσως κάποιες παραπάνω σκηνές του παρελθόντος στο εδώ-και-τώρα για να διερευνηθεί η συνάφεια μεταξύ κάποιων γεγονότων και συμπεριφορών του παρελθόντος με το παρόν. Οι σκηνές μπορεί να οδηγήσουν σε μία λύση και συνειδητοποίηση από τον πρωταγωνιστή, η λεγόμενη κάθαρση. Αυτό όμως δε συμβαίνει όλες τις φορές. Ένα θέμα μπορεί να προκύψει σε πολλές ψυχοδραματικές συναντήσεις μέχρι να δοθεί μια λύση ή ένα ικανός τρόπος διαχείρισης. Πάντως σε κάθε εκδραμάτιση υπάρχει μια μορφή κλεισίματος.

Μοίρασμα

Η τρίτη φάση που είναι το Μοίρασμα αποτελεί ίσως και το 50% της όλης διαδικασίας του ψυχοδράματος. Κατά τη φάση αυτή, ο πρωταγωνιστής επιστρέφει στο κύκλο της ομάδας και κάθεται χωρίς να μιλάει. Τα υπόλοιπα μέλη μοιράζονται την εμπειρία τους μέσα από τους ρόλους που κάποιοι ανέλαβαν να ενσαρκώσουν, και ταυτόχρονα μοιράζονται προσωπικά τους βιώματα που αναδύθηκαν μέσα από αυτό που παρακολούθησαν – έζησαν, όπως γίνεται στο θέατρο.

Εδώ ο θεατής και αναλαμβάνει δράση και έχει φωνή να μοιραστεί πως νιώθει μέσα από αυτά που βιώνει. Τις ταυτίσεις ή όχι με τον Πρωταγωνιστή, τα συναισθήματα και δυσκολίες βίωσε.

Προσοχή:

Ποτέ μα ποτέ δεν επιτρέπεται οι συμβουλές στον πρωταγωνιστή της μορφής «Εγώ στη θέση σου θα έκανα αυτό…» Τα μέλη μιλούν μόνο για δικές τους αντίστοιχες εμπειρίες.

Το μοίρασμα είναι δώρο τόσο για τον Πρωταγωνιστή όσο και για τα μέλη.

Το μαγικό αυτής της φάσης είναι ότι ο πρωταγωνιστής που μέχρι πριν ένιωθε ότι ανέβαινε ένα βουνό μόνος του, ξαφνικά συνειδητοποιεί ότι έχει υπεράριθμους συμμάχους καθώς σχεδόν πάντα κάποιος έχει βιώσει κάτι αντίστοιχο στο παρελθόν ή και βιώνει στο παρόν του. Με αυτό τον τρόπο απομυθοποιείται πολλές φορές ακόμα περισσότερο το «τέρας» που συχνά δημιουργείται σε κάθε πρωταγωνιστή ότι κανείς δεν τον καταλαβαίνει και μόνο αυτός το περνάει αυτό.

Τεχνικές του Ψυχοδράματος

Η βασικότερη από τις τεχνικές είναι αυτή της αντιστροφής ρόλου. Είναι θεμελιώδης καθώς πάνω σε αυτή τη τεχνική βασίζεται όλο το ψυχόδραμα. Η διαφορά του ψυχοδράματος με άλλες αναπαραστατικές τεχνικές είναι ότι είναι πρωταγωνιστικοκεντρικό και όλοι οι ρόλοι ενεργούν με βάση τις οδηγίες του πρωταγωνιστή και δε λειτουργούν αυθαίρετα. Έτσι, ο πρωταγωνιστής μπαίνει πρώτα στον κάθε ρόλο και δίχνει στο βοηθητικό-εγώ πως να παίξει αυτό το ρόλο. Και αν δεν το κάνει σωστά ξαναμπαίνει και του ξαναδείχνει. Μετά από εξάσκηση και μετά από κάποια ώρα το βοηθητικό-εγώ μπορεί να λειτουργήσει λίγο αυθόρμητα αλλά πάντα ο συντονιστής ελέγχει αν αυτά που λέει-κάνει αν ισχύουν.

Ο καθρέφτης είναι μια ακόμα βασική τεχνική κατά την οποία ο πρωταγωνιστής για να μπορέσει με ένα τρίτο μάτι να δει το τι συμβαίνει αυτή τη στιγμή στο θέμα που τον απασχολεί, βγαίνει εκτός της σκηνής, βάζει ακόμα και στο δικό του ρόλο ένα βοηθητικό-εγώ και το παρατηρεί από έξω. Πολλές φορές με αυτή την τεχνική γίνονται οι περισσότερες συνειδητοποιήσεις καθώς οι πρωταγωνιστές για παράδειγμα απορούν και λένε: «Έτσι είναι η σχέση με το συντροφό μου», όταν οπτικά βλέπουν κάποιες γυναίκες ότι είναι υποβιβασμένες ή «Έτσι συμπεριφέρομαι στο παιδί μου» όταν βλέπουν κάποιες μητέρες πόσο απότομες μπορεί να είναι με τα παιδιά τους και έχουν έρθει με κάποιο θέμα ότι το παιδί τους είναι επιθετικό ή αντιδραστικό.

Είναι εκπληκτικό το πως κάποια θεραπευόμενα άτομα χωρίς να ξέρουν την τεχνική της διορθωτικής σκηνής, δρουν αυτόνομα και αλλάζουν αυτό που μόλις έχουν αναπαραστήσει με κάτι που προσδωκούν, που θέλουν. Με αυτό τον τρόπο βλέπουν το στόχο τους, τι θέλουν να πετύχουν, αλλά το κυριότερο είναι ότι βιώνουν το συναίσθημα που συνοδεύεται με αυτή την αλλαγμένη κατάσταση, που μέχρι στιγμής με τα στοιχεία της πρότερης κατάστασης αυτό που βίωναν ήταν ένα βάρος που δεν ήξεραν πως να το διαχειριστούν.

Υπάρχουν και άλλες τεχνικές όπως ο μονόλογος, ο σωσίας, το aside (στο πλάι) και άλλες πολλές που όμως μπαίνουν σε πιο εξειδικευμένες πληροφορίες που είναι δύσκολο αν δεν έχει κάποιος τη βιωματική εμπειρία να τα κατανοήσει.

Εφαρμογές του Ψυχοδράματος

Το ψυχόδραμα έχει πολυάριθμες εφαρμογές εντός και εκτός θεραπευτικών πλαισίων, όπως σε επιχειρησιακά – οργανωτικά πλαίσια, στην εκπαίδευση στις σχολικές τάξεις, στο θέατρο (playback), στην εκπαίδευση σε ρόλο ατόμων που έχουν ανάγκη, όπως περιπτώσεις δικηγόρων αλλά και γονέων που δυσκολεύονται να μπουν στο ρόλο τους.

Ως ψυχοθεραπευτική μέθοδος εφαρμόζεται τόσο σε νευρωτικούς ανθρώπους (όλους εμάς) όσο και σε ψυχωσικά περιστατικά αλλά με ιδιαίτερη μεταχείριση, παρουσία δηλαδή εκπαιδευμένων βοηθητικών-εγώ καθώς μια ομάδα ψυχωσικών θα ήταν αδύνατον να λειτουργήσει, μιας και ένας ψυχωσικός δε μπορεί να μπει ως βοηθητικό-εγώ στη θέση κάποιου άλλου.

Στο γενικό πληθυσμό έχει εφαρμογή σε ομάδες απεξάρτησης, σε ομάδες θεραπείας από το τραύμα – μετατραυματικό στρες, σε θεραπεία ζεύγους, σε θεραπεία της κατάθλιψης, καθώς και περιπτώσεων άγχους και κρίσης πανικού. Επίσης, χρησιμοποιείται σε περιπτώσεις διαχείρισης πένθους, θέματα αποδοχής και αγάπης του εαυτού. Εφαρμόζεται και σε παιδιά και σε εφήβους. Στην ομάδα παιδιών, βέβαια, θα χρειαστεί να υπάρχουν και κάποια εκπαιδευμένα βοηθητικά-εγώ.

Συμπερασματικά

Συμπεραίνουμε ότι το ψυχόδραμα έχει ευρεία χρήση καθώς με την πάροδο των χρόνων έχουν εξελιχθεί οι τεχνικές που χρησιμοποιούνται και μέσα από αυτές διαχειρίζονται όλα τα θέματα που μπορεί να προκύψουν. Είναι ένα οξύ και αποτελεσματικό θεραπευτικό εργαλείο καθώς με τον αυθορμητισμό, κάθε θεραπευόμενος μπαίνει εις βάθος στο θέμα που τον απασχολεί και δε μένει στην επιφάνεια της απλής αναφοράς και συζήτησης του. Συστήνεται, σαφώς, και σε άτομα εσωστρεφή που θέλουν σε ένα ασφαλές περιβάλλον να γίνουν περισσότερο εξωστρεφή και να εξασκήσουν τις δεξιότητες επικοινωνίας και κοινωνικότητας.

Βιβλιογραφία

Α. Ελληνική Βιβλιογραφία

• Μπακιρτζής, Κωνσταντίνος (2003) Η δύναμη της αλληλεπίδρασης στην επικοινωνία, Αθήνα: Gutenberg
• Ναυρίδης, Κλήμης (1994) Κλινική Κοινωνική Ψυχολογία, Αθήνα: Παπαζήση
• Ναυρίδης, Κλήμης (2005) Ψυχολογία των ομάδων – Κλινική Ψυχοδυναμική Προσέγγιση, Αθήνα: Παπαζήση

Β. Μεταφρασμένη Βιβλιογραφία

• Blanchet, Alain & Trognon, Alain (1997) Ψυχολογία Ομάδων – Θεωρητικές προσεγγίσεις και εφαρμογές των ομαδικών μοντέλων, Αθήνα: Σαββάλας
• Yalom, Irvin D. (2006) Θεωρία και πράξη της ομαδικής ψυχοθεραπείας (μετ. Ευαγγελία Ανδριτσάνου, Δέσποινα Κακατσάκη), Αθήνα: Άγρα

Γ. Ξένη Βιβλιογραφία

• Blatner, Adam (1997) Acting-In – Practical Applications of Psychodramatic Methods, London: Free Association Books
• Cukier, Rosa (2007) Bipersonal Psychodrama Its techniques, therapists and clients
• Dayton, Tian (1994) The Drama within – Psychodrama and Experiential Therapy, Florida: Health Communications
• Dayton, Tian (2005) The Living Stage – A step-by-step guide to Psychodrama, Sociometry and Experiential Group Therapy, Florida: Health Communications
• Gershoni, Jacob (2003) Psychodrama in the 21st Century, New York: Springer Publishing Company
• Kellerman, Peter Felix (1992) Focus on Psychodrama – The therapeutic aspects of Psychodrama, Philadelphia: Jessica Kingsley Publishers

Δ. Άρθρα 

• Moreno, J. L. (Nov., 1955) Sociometry, Vol. 18, No. 4, Sociometry and the Science of Man.

Πρώτη Δημοσίευση – Πηγή: Το Ψυχόδραμα ως μέθοδος Ψυχοθεραπείας